Mga Panumdoman sa Pagkabata: Ang Sakayan sa Among Amahan

Gumalaysay ni Jona Branzuela Bering

Ang dagat nga giagian sa sakayan sa akong amahan ug ang tanan nga makit-an sa Sitio Tubod amoa. Sa linghod nga salabutan, mao nay akong pagtuo.   

Aduna toy panahon, ang tumoy sa punoan sa karaang manga—nga mas karaan pas akong apuhan—hitak sa bunga. Wa naapil og saka ang tua sa tumoy. Nya kay lagi araskada kayo nga mamupo, way kukaduhang gikatkat nako ang mga sangang way bukog—way bukog kay kon asa paingon ang hangin adto man sad sila padu'ng. 

Sa tumoy sa manga, tataw kaayo ang dagat, ang ulo sa simbahan sa lungsod, ang kabalayan, ang kaumahan ni Papa, ang tulo ka mga baka nga namisbis atbang sa lamak sa among apuhan, ug ang lima ka kanding nga nagsigeg mi. Sa babaw sa punoan sa manga, klaro kaayo ang ebidensya: ang among amahan maoy pinakadakong gi-ugmad nga yuta: adunay siyay kalbasaan, ka-okrahan, kaagbatihan, kamunggayan, kamaisan, tanang posibleng -an  sa pag-uma. Kon kugi lay hisgutan, wa nagkuwang si Papa niini.

Ug ang akong pagpangangkon di ra kutob sa Tubod, naabot kini sa baybayon sa Tuburan.

Unyag human namog panihapon, ihikyad dayon ni Papa ang iyang panagatan sa lamesa. Adunay green, puwa, ug orange nga gitawag niyag silak-silak, iya kining hagpaton, dayon tilapan, dayon guntingan ang tumoy, dayon iliyok sa ulohan sa taga. Ningsuway kog himo niini, apan di hugot ang pagkahigot sa silak-silak ug natangtang kini. Pero kon tan-awon si Papa nga naghimo niini, sayon ra man kining buhaton.

Unyag human niya niining ritwal, iyang isukod ang naylon sa iyang kamot ug sa pikas niyang abaga, dayon itaod ang taga nga naay silak. Sukod. Taod. Sukod. Taod. Sukod. Unyag mahuman na gani niyag taod sa tanang taga, ibulibod niya ang naylon sa pinanitang lawas sa kawayan ug ipapaak ang taga sa ulohan sa kawayan.  

Halos kada-gabii, kada-human og panihapon, in-ani ang talan-awon sa among kusina.

Alas tres palang gani sa kadlawn, magtikaw-tikaw na si Papa sa kusina. Mag-andam sa iyang panagatan ug bawn.

Samtang nahinanok pa ang tibuok Tubod, samtang inanay nga gibiyaan ang buwan sa mga bituon, ug samtang wap-a kapanukad ang laing adlaw, paspas ang iyang mga lakaw padung sa suba kon diin niya gigaig ang iyang sakayan, mga usa ka oras gikan sa among balay. Samtang gi-ubanan sa kahilom ang iyang mga lakang, unsa kaha ang nagduwa-duwa sa huna-huna sa akong amahan? 

Usahay, dad-on mi ni Papa sa Little Baguio ang baybayon nga way bisag gamay nga kaamgid-amgid sa tinuod nga Baguio—ang iyang bas lagum pas napawt nga lubot sa irong kagiron. Pero sa usa ka bata, di kini morehistro sa utok. Ang tanang dagat, usa ray pasabot: tubig, way kataposang tubig. Kay sa una, nagtuo ko ang tanang bas itom. O, ato sang panahona, wa koy salabutan kon aduna bay laing lugar nga ginganlag Baguio ug wa sad koy salabutan nga naa diay laing kalibutan atbang sa baybayon sa Tuburan, nga naa diay laing kalibutan gawas sa Tuburan. Ang akong lungsod nga natawhan, usa na ka dakong uniberso sa sip-unong ug kutoong Jona.

Mao kon magsakay na gani mis among sakayan gikan sa suba sa Tangke padung sa baybayon, mapuno dayon kos garbo nga ang tubig nga giagian sa among sakayan amoa.

Kay sa huna-huna sa usa ka bata, ang usa ka butang mapanag-iya kon pirmi kini gigamit. Nagsukod og pagpanagat ang akong amahan sa bayung-bayong pa siya. Kabilin kini ni Tay Roman—ang among apuhan. Maong kon ang pagpanag-iya sa dagat iparehas sa higayon nga nagbugsay si Papa, lagmit ang tanang dagat sa Tuburan amoa na.

Kon adunay miy kasugat na sakayan, itandi dayon nako ang kadak-on sa sakayan ni Papa sa laing mananagat og hilom nga mohukom nga mas lapad ug mas taas ang among sakayan: mosulod kinig upat ka bata ug duha ka dagko.

Kon adunay may ganiy butang o lugar nga kanunay nga makatestigo sa mga private moments sa among amahan, mao kini ang sakayan ug ang dagat. Ang sakayan maoy kanunay kauban ni Papa gikan sa kabugnawon sa sayong kabuntagon hangtod sa kaigang sa udtong tutok. Tingali ang sakayan ra ang nakahibaw sa kasubo, kabalaka, kalipay sa among amahan nga wa namo nasayran kay ang iyang pagka-mag-uuma ang among pirming makit-an ug ang ang iyang makapikal nga kahambugero.

Kada-uli niya gikan sa panagat, mopahuway kini siyag mga duha ka-oras, dayon mag-ilis sa iyang uran pang-uma ug mangguna, mang-ani, magtugway sa baka.

Tingali ang akong pagkadani sa dagat, sa sapa, sa tinubdan, sa bukid usa ka kawang nga pamaagi aron masabtan nako si Papa. Tingali, ang pagkahigugma sa dagat usa ka kabilin: gikan sa among apuhan padung kaniya, gikan kaniya padung nako. Lagmit ang akong anak, mahigugma sad niini.

Nakahinumdom ko nga unyag humag paniudto modalikyat dayon kos Langob—ang tinubdan nga wa naggikan sa langob—mga lima ka minutos gikan sa among gamayng eskwelahan ug manigpog isda ug pasayan. Usahay, ma-late kos among klase sa hapon. Nakahibaw kos mga taguanan sa mga isda og pasayan. Mao kini ang akong dumdomon. Wa sa akong huna-huna ang pagluto sa akong kuha, kanunay nga naa sa akong utok ang pagbuhi niini, apan di man kaabot og usa ka adlaw mamatay man kini sila.

Karon pa ko nakahibaw nga kon kuhaon ang usa ka kinabuhi sa iyang naandang lugar, pwede kining mamatay.  

Naa sad toy higayon nga adunay mga dagsa nga mga danggit sa baybayon sa Little Baguio. Wa koy kukahadlok nga nanigpo niini. Adunay teknik sa pagsigpo sa danggit. Unyag tago niini sa lusay, diritsuon dayong sigpo. Wa koy gibatig kasakit sa tunok, ang akong gibati niatong panahona mao ang kahinam sa pagsugpo niini. Ako rang nasinati ang niini sa padung nami manguli: ngutngot, daw naay daghang pinong mga kinabuhi nga nagsigeg pitik sa akong mga pad.

Karon, nagpahimo og laing sakayan si Papa. Apan mga tuig na kapin nga kini nag-ubo sa ilawm sa manga nga di amoa.

*October 17, 2012

Kabahin sa mga hulagway:  mga daang hulagway sa pagsawp sa adlaw sa Tubod.