Gumalaysay: Ang Tuig sa Bitin sa Tubig

“Naa lagiy bitin, ya, pagkuha nako ani,” sigon pa ni Yanyan, among kamanghuran, nga gisugo nako sa pagpanglarot og kulebra unahan sa among balay, tungod sa punoan sa lomboy, kay akong itanom sa kilid sa gamayng sari-sari store ni Mama.

“Sure ka?” akong tubag samtang nagbungkal sa bagtok nga yuta nga kanunayng agian sa nagkalain-laing  mga tiil: hubog, lapoy, tapulan, nag-undak-undak.

“Lagi! Pero gamay man to, baby pa tingali to.”

“Dili to la, day, oy. Bisan mapaakan pa ka adto, day, di ka mamatay,” sagbat ni Martino.


Samtang nagsigeg tabi si Yanyan ug samtang nagtanom kog dalagang bukid, si Martino og si Jun nagtagay og Tanduay sa tindahan ni Mama.

“Oy, kasayo ba ninyong nagtagay!” bagutbot nako sa duha.

“Maayo nang sayo, day Jona, aron dakog agi,” sigon pa ni Martino.

“Na maayo na ron, gilihian ninyo inyong bag-ong tuig og Tanduay. Kon nananom pa lang mog agbati sa inyo, sus naa unta moy sud-anon sunod buwan!” Daw tiguwang nakog tangbag sa duha. Wa ko kasinati sa ginganlag Jun, apan si Martino aduna nay duha ka apo. Ang iyang duha ka anak, sama sa ubang mga batan-on sa San Juan, daling naburos o nakaburos. Way laing padulngan ani kon di ang pagtipu-tipo nya kon di molahos sa pagminyo, sa buwag ang padulngan.

Gi-uwan ang kadlawn sa unang adlaw sa 2013. Ako kining gipahimuslan. Sa sige nakog tan-aw sa palibut sa among balay, adunay mga hawang yuta. Naay panahon nga ganahan kos sa ideya sa space. Apan di kini ma-apply sa palibot sa among panimalay.  

Masuya ko nga magtan-aw sa haw-ang na palibot. Kon ang kahaw-ang sa dughan usahay di mataptapan o ma-fill, ang kahaw-ang sa palibot dali ilisdan og nagkalain-laing mga tanom. Kini ang klase sa kahaw-ang nga dali papason. Ang kahaw-ang nga mamuwak.

Adunay laing rason nga gisugat nako ang bag-ong tuig og pagpananom—kay ang pagpananom ug ang pagsuwat amgid-amgid. Para kanako ug tingali sa akoa sang amahan, way panas sa kugihang mga kamot.  Ug ganahan ko motuo nga ang panuwat sama sad niini.

Sa wap-a naabot si Martino ug Jun, nananom ko ug nagkalain-laing mga buwak atubangan sa tangke sa tubig sa among silingan—yellow ug orange nga cosmos, yellow ug puwa nga tapay-tapay, purple nga pinggan-pinggan, ug puwa, puti, purple ug pink nga suwangga. Kining tanan gilinyahag nakog pink ug yellow nga carnation sa atubangan. Pagkahumag tanom, ang ilang kaanyag—mga usa kabuwan ang molabay—nagduwa-duwa na sa akong huna-huna. 

Pagkahuman, gilarayan nakog dalagang bukid ang  kulebra. Bisan way buwak ang dalagang bukid, nindot kining tan-awon kon magtupong.

“Hala, ya, puy-an gyod nag bitin!” pahimangno ni Inday Janeth, ang akong nasundan nga igsuon. Ambot diin  na niya napunitan nga ang dalagang bukid puy-an og bitin.  Sa akong nahinumdoman, gipu-o ang dalagang bukid nga naglaray sa atubang sa karaang balay nilang Nay Pena ug Tay Tonio kay gipuy-an kuno nig lamok. Charming gyod ning dalagang bukid da kay dugokon man.   

“Ha? Ang bitin mahadlok og human noises, oy” depensa nako, gi-apply ang akong nahibaw-an sa mountain climbing.

Ang bitin nahimong buhing metapora sa pagbudhi, sa peligro. Halos tanang drama sa dyHP, nga maoy maong nadak-an, kanunay naay linyang “Bitin kang dako! Tuo nako amiga, ta” o di ba kaha sa mga teleserye, “Ahas ka! Bakit mo inagaw ang asawa ko!” Sukad gipaak ni Adan ug Eba ang mansanas, ang kinabuhi sa bitin nahimong usa ka gaba.

Kon buot bayang huna-hunaon, ang bitin, sama sa ubang mga hayop, igo rang modepensa sa ilang kaugalingon kon adunay peligro.

Sa wap-a ko niuli sa Tuburan, ninglaag ko kadiyot sa Badian duha ka adlaw sa di pa ang bag-ong tuig.  Didto sa dakong lanaw nga pirmi nako makapahinumdom sa kahilom.

Samtang nanguhag kog hulagway, gipatidlom sa tigbantay ang panggal pipila ka lakang sa akong giyak-an. Pwede diay mabuhi ang alimango sa lanaw. Sa kalit aduna siyag gihakop sa tubig, gilubag ang ulo, ug gilabay og balik sa lanaw.

“Unsa to? Bitin?” pangutana nako.

“O. Bitin sa tubig.”

“La to?”

“Di man.”

“So, ngano mang imong gipatay?” 

Wala ningtingog ang tigbantay sa lanaw. Di nako siya mabasol.  Para kaniya ug sa kadaghanan ug lagmit ako usab, ang pagpatay sa bitin usa ka instinct. Ang atong lawas automatic nga molihok, mopunit og bato, ug targeton ang ulo. Sama sa gibuhat sa nagriprap sa baybayon sa Terra Manna, unahag gamay sa dakong lanaw. Pagkakita niyag bitin sa dagat samtang nagriprap, dali-dali niyang gipukpok ang ulo niini og dakong bato. Sigon pa niya, la to nga bitin sa dagat.

Kaniadtong estudyante pa kos high school, hilig kayo kong mag-inusarang magsuok-suok sa kalibunan nga nagpalibot sa among balay sa Tubod. Sa subangan, nagkalain-laig porma ang baba sa mga langob sa tiilan sa mga bungtod nga sigon pas akong apuhan, didto sila nanago sa panahon sa World War II. Kada-laag nako, pirmi kong makasab-an ni Papa kay lagmit adunay dagkong mga bitin nga nagpuyo aning mga languba. Maong kadakita nakong langob, igo ra kong molantaw sa iyang baba, ug way kaisog nga mosud niini kay ang pahimangno ni Papa mas la pas pinaakan sa tinuod nga bitin. 

Sa gamay pako, mag-amdam si Papa sa iyang sundang unyang gabii sa panahon sa pagpamiso sa among himungaan. Kuyog sa iyang mga piso, ang himungaan maglublob sa silong. Kon mopiyak-piyak gani ang mga piso, dali kaayong makakuha si Papa sa iyang sundang ug flashlight. Mosunod dayon mis silong. Unyag abot namo, ang ulo sa bitin aduna nay agig tigbas, ug adunay parte sa iyang tiyan nag-ugdo, ang iyang lawas wan-a naglihok.

Pero nakapangutana ko, sa kanunay, nganong ang ulo man sa bitin ang pirming puntiryahon? Di ba mas dali ang pagpatay kon kasing-kasing ang ig-on? Kay tingali, di sama sa taw, ang kasing-kasing sa bitin tago. 

Nahipatik sa Bisaya Magasin | Enero 30, 2013

Gumalaysay ni Jona Branzuela Bering